ARTIKEL

Stapsgewijs naar een warmtepomp

Inleiding: iedereen een eigen logisch moment

Een warmtepomp zal vaak een logische uitkomst zijn van een warmtetransitietraject op plekken waar niet voor collectieve warmte wordt gekozen. Daarnaast zullen veel particulieren zelf ook al de keuze maken voor een warmtepomp. Maar hoe kan je als gemeenteambtenaar bewoners het beste hierin ondersteunen? Daarvoor is het belangrijk om vanuit het perspectief van de bewoner te redeneren, zowel aan de keukentafel als aan de beleidstafel. En vanuit het perspectief van bewoners heeft iedere bewoner en woning een eigen logisch moment. 

Bij de transitie naar een warmtepomp komen er verschillende aspecten samen, zoals bouwfysica, psychologie, planvorming en wet- en regelgeving. De lokale context is overal anders: andere huizen, andere techniek, en andere bewoners. Als gemeente kan je nu nog invloed uitoefenen op de richting en snelheid van ‘project warmtepomp’, zoals we het in deze artikelen zullen noemen. Het aanschaffen en installeren van een warmtepomp kan daarbij de laatste stap zijn van het verduurzamingsplan. Bewoners hebben daarvoor eerst inzichten verzameld over hun woning en woonwensen, de basis op orde gebracht, en een verduurzamingsplan gemaakt, waarbij de laatste stap de logische overstap naar een warmtepomp kan zijn. 

In deze reeks behandelen we in twee delen de centrale vraag ‘Wat kan je als gemeente doen om bewoners hun eigen meest logische moment te vinden, en ze te ondersteunen in hun warmtewissel?’

  • Deel 1: Het warmtewissel gesprek aan de keukentafel 

  • Deel 2: Het warmtewissel gesprek aan de beleidstafel


Deel 1: Het warmtewissel gesprek aan de keukentafel

In dit deel lees je hoe je bewoners kunt ondersteunen bij het toewerken naar de warmtewissel. Door je als gemeente al een keer verdiept te hebben in een aantal van deze onderwerpen, kan je betere ondersteuning bieden en organiseren voor de vragen en behoeften die aan de keukentafel ontstaan. Want met die duizenden warmtepompen, komen ook heel wat vragen. Hier de regie op houden als gemeente vergroot de kans op optimaal toepassingsbereik en tevreden bewoners.

Biedt ondersteuning bij het maken van een verduurzamingsplan

Aan de keukentafel spelen bij bewoners verschillende vragen. Hoe zit dat nou met die warmtepompen: kan dat in mijn huis? Moet die dan hybride zijn of niet? Neem ik wel of niet nog één keer een nieuwe cv-ketel? Wat zijn logische stappen voor mijn woning als ik ooit een warmtepomp zou willen? De markt biedt hierin (nog) geen goede ondersteuning. Bewoners weten daardoor niet goed waar ze terecht moeten met zulke vragen.

Om ervoor te zorgen dat bewoners niet afhaken of met onbeantwoorde vragen blijven zitten, is het belangrijk dat de gemeente bewoners helpt bij het maken van een verduurzamingsplan. Helaas kan je natuurlijk niet iedere individuele bewoner helpen met diens plan. Maar je kan wel werken aan een kennisinfrastructuur, bijvoorbeeld door:

Communiceer het einddoel voor een woning

Door uit te gaan van een logisch eindbeeld wordt het makkelijker om verbeterstappen vast te stellen. Een eindbeeld kan bijvoorbeeld zijn ‘een comfortabele woning met een gezond binnenklimaat en een betaalbare energierekening, passend bij het energiesysteem van de wijk’. Ga daarom in gesprek met bewoners over dit eindbeeld. Vertel ook wat de plannen zijn vanuit de gemeente voor een wijk, en neem bewoners mee in de overwegingen. Wees transparant hierin. Weten waarom bepaalde keuzes worden gemaakt, werkt motiverender voor bewoners dan koste wat kost de overstap te moeten maken. 

Als je het gesprek met bewoners hierover aangaat, zijn er verschillende aanknopingspunten die je kan gebruiken om na te denken over het logische moment van de warmtewissel. Denk aan thema’s zoals onderhoud, woonwensen, de energierekening en bespaardoelen. Onze ervaring is dat deze (leuke) doelen op een positieve manier bijdragen aan de voorbereiding op een succesvolle overstap naar een warmtepomp.

Het logische moment voor een warmtepomp herkennen

Door je als ambtenaar goed te verdiepen in de vraag "Is een warmtepomp op deze plek (al) zinvol?" kan je de aandacht richten op plekken waar de kans van slagen groter is. Woningeigenaren hebben elk hun eigen tempo voor het aanpakken van hun woning, waarbij de warmtepomp slechts één van de vele overwegingen is in hun plan. Door het ritme van bewoners te herkennen en uit te gaan van de mate van ‘gereedheid voor de warmtewissel’ van woningen, wordt de kans groter dat een warmtepomp-project beter aansluit bij wat bewoners nodig hebben. Hetzelfde geldt voor het (h)erkennen van het ritme van de buurt. Biedt hulp aan bestaande initiatieven of groepjes die al met dit thema bezig zijn. 

Klik op ‘lees meer’ voor drie praktijkvoorbeelden die laten zien hoe planvorming en aansluiting op het ritme van bewoners bijdraagt aan betere resultaten. 

Voorbeeld 1: De ketel was nog goed, andere prioriteiten

Bij aanschaf van de woning bleek de ketel recent vervangen, deze kan nog 10 jaar mee. De wetenschap dat de ketel niet in 2026 vervangen moet worden door een hybride (mensen horen de gekste dingen op verjaardagsfeestjes) bracht ruimte om in een breder perspectief naar de woning te kijken. Dit resulteerde in een plan om de vloer te vervangen door een beter geïsoleerde vloer met vloerverwarming, waardoor het gasverbruik aanzienlijk zou verminderen. Met de nieuwe vloer kunnen de bewoners nu al ervaren hoe hun huis zich zou gedragen met een warmtepomp in de toekomst.

Voorbeeld 2: Het dak wordt over twee jaar vervangen, maar gezin besluit om nu al een warmtepomp te nemen

De buren overwegen samen het dak te vervangen, wat naar verwachting het energieverbruik flink zal doen dalen. Na gesprekken met buurtbewoners die hun dak al hebben vervangen, blijkt dat een woning met een 8 kW all-electric warmtepomp goed warm te houden is. Omdat de cv-ketel aan het einde van zijn levensduur is, wordt dit jaar de overstap naar all-electric gemaakt. Dit besluit wordt bewust genomen, aangezien de bijkeuken, waar de cv-ketel hangt, dit jaar wordt gerenoveerd (meer informatie bij hfst 2.3).

Voorbeeld 3:  Hybride actie deelnemer

In dit derde voorbeeld heeft een bewoner een hybride cv-ketel laten plaatsen en is daarna fors met z'n woning aan de slag gegaan qua isolatie en ventilatie. Hierdoor is de woning nu zo goed geïsoleerd dat de cv-ketel in de praktijk alleen nog maar draait als er gedoucht moet worden. De vraag die nu leeft is hoe je definitief van het gas af moet in zo'n situatie.

Let op: De verleiding is erg groot om op basis van deze voorbeelden tot een beslisboom te komen voor ‘kies je warmtepomp’. In onze ogen is dat niet verstandig. De context is allesbepalend, waardoor bewoners in de praktijk zelden geholpen zijn met dit soort beslisbomen.

Het volledige potentieel van de warmtepomp: Hoe verbetert een integrale aanpak van isolatie, afgifte en opwek de prestaties van warmtepompen? 

Er is vaak te weinig aandacht voor het toepassingsbereik van warmtepompen. Te vaak wordt een warmtepomp ingezet als het vervangen van een cv-ketel, zonder naar de prestaties van het hele systeem te kijken. In de praktijk leidt dat tot gemiste kansen, comfortproblemen of te hoge gebruikskosten. Een voorbeeld hiervan is dat er wordt gekozen voor een suboptimale oplossing, zoals een hybride warmtepomp met een cv-ketel. 

Daarnaast kan een warmtepomp vaak eerder worden toegepast dan je denkt. De prestaties van een warmtepompsysteem verbeteren in de loop der tijd, naarmate de isolatiegraad en het afgiftesysteem van een woning verbeteren. Dat komt doordat een voldoende gedimensioneerde warmtepomp ook voldoet in een situatie waarin de woning minder warmte nodig heeft en/of waarin het afgiftesysteem verbeterd is. Beide zorgen ervoor dat de warmtepomp minder lang en minder hard hoeft te werken. In de planfase van het verduurzamingsproces kan je deze kennis en inzichten over het gedrag van warmtepompen goed onderbrengen. Bijvoorbeeld:

Een voorbeeld: Het vervangingsmoment voor de cv-ketel kan eerder liggen dan het moment waarop een warmtepomp het meest efficiënt zou kunnen werken. Er is niks mis met een warmtepomp die al eerder aangeschaft wordt als er nog andere verduurzamingsplannen gemaakt worden, zoals een nieuw dak of vloerverwarming. Je accepteert dan tijdelijk een wat hoger elektrisch verbruik en hebt een fijne stok achter de deur om de vervolgprojecten af te ronden om alle vruchten te kunnen gaan plukken. 

Wil je meer lezen over het toepassingsbereik van een warmtepomp? Klik dan hieronder op ‘Lees meer’. 

Toepassingsbereik warmtepomp begrijpen

Om het toepassingsbereik van de warmtepomp beter te begrijpen, is het belangrijk om de volgende drie termen beter te begrijpen: warmteverlies, warmteafgifte en warmteopwek. Aan de hand van deze begrippen leggen we vervolgens uit hoe je de prestaties van een warmtepomp beter kan begrijpen én verbeteren. 

  • Warmteverlies

Een woning verliest warmte als het buiten kouder is dan binnen. Hoe groter het temperatuurverschil tussen binnen en buiten is, hoe groter dit warmteverlies is. Het warmteverlies is te beperken door goede isolatie en kierdichting. Belangrijk is om hierbij ook altijd aandacht te besteden aan ventilatie. Ventilatie met warmteterugwinning kan de warmtevraag verlagen en tegelijkertijd het binnenklimaat sterk verbeteren. Meer weten? Lees dan de keuzehulp ventilatie. 

  • Warmteafgifte

Warmteverlies compenseer je door met het afgiftesysteem warmte in de woning in te brengen. Dat kan met radiatoren of via oppervlaktes die warmte afgeven (vloer-, wand- en plafondverwarming). De grootte van het verwarmingsoppervlak (radiator of m2 vloer, wand of plafond) en de temperatuur van het water dat door de leidingen loopt bepalen het afgiftevermogen.

Veel woningen uit de jaren '60 en '70 hebben radiatoren die uitgerekend waren om ruimtes warm te houden waar enkel glas geplaatst was. Als deze ruimtes voorzien worden van HR++ glas, wordt de warmtevraag van die ruimtes veel lager. Hierdoor kan de aanvoertemperatuur omlaag. Dit is een onderdeel dat vaak weinig aandacht krijgt. Het vraagt veel technische kennis en heeft vaak betrekking op verouderde infrastructuur in de woning. Daarom is het een belangrijk onderwerp om te borgen in je warmtepomp project.

  • Warmteopwek

Een warmtepomp heeft een zogenaamde Coefficient of Performance (COP) die aangeeft hoeveel eenheden warmte het inzetten van 1 eenheid elektrische energie kost. Bij erg lage temperaturen liggen deze in de ordegrootte van 2 tot 3. Dit gebeurt echter maar enkele uren per jaar. De gemiddelde buitentemperatuur in Nederlandse winters is 7 graden, en bij die temperaturen zien we COP's van 4 tot ver boven de 5.

Er zijn helaas - ook bij verkopers - veel misverstanden over hoeveel warmte en rendement een warmtepomp daadwerkelijk kan leveren bij een gevraagde warmteafgifte, en of dat op eigen kracht gebeurd of dat er een elektrisch nood element wordt ingeschakeld als het te koud wordt. Dit laatste heet de bèta-factor. Deze geeft aan hoeveel procent van de jaarlijkse warmtebehoefte voorzien kan worden met de warmtepomp. 

Voor beleidsmakers is het belangrijk om te weten dat alle warmtepompen met een bèta-factor kleiner dan 1 (en dus overschakelen op een nood element als het erg koud is), tegelijk een beroep gaan doen op het stroomnet. Al die warmtepompen ervaren immers op hetzelfde moment dat het extreem koud is. Wat ons betreft zou dit voorkomen moeten worden. Hierdoor wordt op zo’n moment de stroomvraag plotseling met een factor 3 hoger, net op het moment dat er toch al veel vraag is. 

Rekenvoorbeeld

Bij het uitrekenen van het warmteverlies van een woning wordt doorgaans uitgegaan van een buitentemperatuur van -10°C en een gemiddelde binnentemperatuur van 18°C. In dit rekenvoorbeeld nemen we een ruime eengezinswoning met een warmteverlies van 10 kW. Het afgiftesysteem moet 10 kW warmte kunnen leveren bij de gewenste aanvoertemperatuur om de woning op temperatuur te houden. Een warmtepomp met een vermogen van 10 kW bij -10°C bij een aanvoertemperatuur van het afgiftesysteem is in dit geval een goede match. Een COP van 2-3 is een goede maat voor een verkenning van de piekvraag van de woning en van de wijk. De sCOP (Seasonal Coefficient of Performance - geeft het gemiddelde COP over een jaar aan, waarbij de seizoenen in een bepaalde regio zijn meegewogen) van 4-5 is een goede maat voor een verkenning van jaarkosten.

Beschouw een woning als systeem

Het is best ingewikkeld om alle inzichten van het vorige hoofdstuk in één beeld inzichtelijk te maken. Met de afbeelding hieronder - en het is nadrukkelijk een voorbeeld om de denkspier aan te zetten - kan je zien wat we bedoelen. Hierin kan je zien dat als je je huis als systeem beschouwd - waarin zowel wordt gewerkt aan beperking van de warmtevraag (door isoleren en efficiënt ventileren bijvoorbeeld), als aan verbetering van de afgifte - je op twee fronten werkt aan het verbeteren van de prestaties van je warmtepomp. Als je naar een typische matig geïsoleerde woning kijkt en je past daar bovenstaand rekenvoorbeeld op toe, krijg je zo'n soort overzicht als in onderstaande afbeelding (in de gekleurde cellen de gemiddelde temperatuur in het verwarmingscircuit). 

Afbeelding 1: Voorbeeld om te illustreren dat er talloze routes zijn om uit te komen in het efficiënte (groene gedeelte) bereik. Dit biedt de bewoner keuzevrijheid. 
Afbeelding 1: Voorbeeld om te illustreren dat er talloze routes zijn om uit te komen in het efficiënte (groene gedeelte) bereik. Dit biedt de bewoner keuzevrijheid. 

In de linkerkolom van afbeelding 1 zie je hoeveel van de originele warmtevraag gereduceerd is met vraag reducerende maatregelen (zoals isolatie, kierdichting, efficiënte ventilatie maar ook bijv. waterzijdig inregelen)

  • Kolom 1 - geen aanpassingen aan het verwarmingssysteem

  • Kolom 2 - radiatoren zijn van radiator fans voorzien

  • Kolom 3 - 1 op de 4 radiatoren wordt vervangen voor grotere en/of moderne convectoren

  • Kolom 4 - Laagtemperatuur afgiftesysteem in leefruimtes (vloerverwarming bijvoorbeeld)

Wil je meer lezen over dit onderwerp?