Praktijkverhaal ventilatie
De trigger
Warm Wonen in Weert, de lokale energiecoöperatie, kreeg steeds meer bewoners vragen over ventilatie. Met name over ventilatie-oplossingen met warmteterugwinning (WTW). Bewoners en energiecoaches waren nieuwsgierig naar dit onderwerp, maar hadden hulp nodig om hun vragen te beantwoorden. Dus wij grepen deze kans met beide handen aan.
De vastloper: waarop lopen bewoners vast
De analyse van de vastloper was snel helder: er bestaan bijna geen voorbeelden van ventilatie met WTW bij renovaties. Het vinden van adviseurs en uitvoerders die kunnen en willen helpen is daarom praktisch onmogelijk. Dat beeld sluit aan bij ervaringen elders in het land. Projecten die wel gerealiseerd zijn hebben een hoog doe-het-zelf-gehalte. We besloten daarom om deze keuzehulp op die doelgroep te richten. Adoptie en doorontwikkeling van deze nieuwe technologie begint namelijk met de groep innovators en (very) early adopters.
Het team
Het team bestond uit drie ervaringsdeskundigen vanuit de DoeTank, één coördinator van de energiecoöperatie en twee beleidsambtenaren van gemeente Weert. We kozen bewust voor een groot en divers team, omdat we naast inhoudelijk onderzoek ook wilden leren hoe we dit vraagstuk binnen de lokale organisaties een goede plek kunnen geven. En omdat we voorzien hadden dat maatwerk tijdens de workshops van groot belang was, gezien de complexiteit van het vraagstuk.
De keuzehulp maken
Omdat het onderwerp nog zo nieuw is, en ventilatie vaak als iets onbelangrijk wordt gezien, hebben we in de keuzehulp (bijlage 6 van tool keuzehulp), veel aandacht besteed aan de nut en noodzaak van ventilatie. Dit legden we uit aan de hand van deze visual: de ventilatiepizza. Die toont de relatie tussen ventilatie en vier onderwerpen: isolatie, kieren, binnenklimaat en energierekening. Met de ventilatiepizza geven we de bewoner houvast om vervolgstappen te kiezen.
Vervolgstappen hebben we bewust onderverdeeld in twee fases, zoals je ziet in afbeelding hieronder: optimaliseren en verbeteren.
“Optimaliseren van ventilatie” gaat over het nu, en wat bewoners met kleine verbeteringen kunnen bereiken. Ook zonder ventilatie met WTW te installeren, of zelfs helemaal zonder het huidige ventilatiesysteem aan te passen! Dat maakt de workshop zowel interessant voor bewoners die kleine stappen willen zetten, als voor bewoners die een ventilatieplan aan het maken zijn of dat plan al aan het uitvoeren zijn.
“Verbeteren van ventilatie” gaat over het ontwerpen van een (ver)nieuw(d) ventilatiesysteem met warmteterugwinning (ook wel WTW-systeem genoemd). Alledrie de ervaringsdeskundigen vanuit de DoeTank hadden voor hun eigen huis zo’n WTW-systeem ontworpen, gebouwd en ervaren. Die ervaring gaf hen zoveel binding met het onderwerp, en maakte dat ze zich goed konden inleven in bewoners die als doe-het-zelver aan de slag gaan.
Dit traject heeft geleid tot twee tools die afzonderlijk of samen kunnen worden gebruikt:
Een presentatie voor een informatiebijeenkomst, (bijlage 7 van tool keuzehulp), over het belang van ventilatie (incl ventilatiepizza), met praktische adviezen om de bestaande situatie te optimaliseren en inspiratie voor een nieuw ventilatieplan
Een uitgebreide keuzehulp, (bijlage 6 van tool keuzehulp), die de mogelijkheid biedt tot zelfstandige verdieping in dit onderwerp, om vervolgens betere keuzes te kunnen maken.
Later is daar nog een derde instrument bij gekomen: een format voor een “DoeAvond WTW-ventilatie”, (bijlage 8 van tool keuzehulp). Dit is een workshop specifiek voor doe-het-zelvers die met ventilatie mét WTW aan de slag willen. In de volgende alinea lees je waarom we deze hebben toegevoegd.
De keuzehulp testen
De presentatie en de keuzehulp hebben we getest in Weert op 21 september 2023. In de vorm van een interactieve presentatie en open dialoog bespraken we alle onderwerpen die in de keuzehulp staan op hoofdlijnen. We gebruikten veel praktijkvoorbeelden om de theorie tot leven te brengen. Voor meer details verwezen we naar de keuzehulp. De keuzehulp stuurden we na afloop naar alle aanwezigen.
Uiteraard was er ook ruimte voor vragen en suggesties. Zo kwam de behoefte naar voren om praktisch met je eigen ventilatieplan aan de slag te gaan. Daarom besloten we daar ook een avond voor te organiseren: voilà de DoeAvond WTW-ventilatie!
Op 29 november 2023 vond de eerste DoeAvond plaats in Weert. Bewoners konden zich uitleven met een groot schetsblok, gekleurde stiften en overtrekpapier. Een paar ervaringsdeskundigen, een fysiek WTW-systeem met een doos vol ventilatie-onderdelen die het vraagstuk tastbaar maken, en een kan koffie was alles wat we nodig hadden. Het motto van deze avond was: “fouten maken op papier is gratis”. We merkten dat ervaringsdeskundigen en bewoners elkaar beter gingen begrijpen door samen met papier en pen aan de slag te gaan. Bovendien deden bewoners ervaring op met het maken van schetsen; een belangrijke vaardigheid bij het hele verduurzamingsproces - ook voor andere maatregelen.
Na het verwerken van onze ervaringen in Weert waren we nieuwsgierig hoe dit format ergens anders zou bevallen. Energiecoaches van Veldhoven Duurzaam waren al jarenlang actief op gebied van ventilatie en WTW. Vanuit de achterban van Veldhoven Duurzaam kwamen ook concrete vragen. We hebben gekozen om de informatiebijeenkomst over te slaan, en meteen een DoeAvond te organiseren. De keuzehulp werd toegestuurd ter voorbereiding. Alle aanwezigen bleken de Keuzehulp goed te hebben bestudeerd. De kennismakingsronde stond direct in het teken van ieders ideeën en vragen, en we vlogen sneller door onze presentatie dan verwacht. Er bleef dus veel tijd over om te schetsen.
Feedback verwerken
De avonden met bewoners inspireerden ons om aanpassingen en aanvullingen te maken aan de conceptversie van de keuzehulp. Met dank aan de feedback van bewoners in Weert en Veldhoven hebben we vier iteraties kunnen maken. Een belangrijke reactie was: “Kunnen we ook een sessie doen over tips & tricks bij het daadwerkelijk installeren van een systeem”? Dit zou een logische workshop zijn als vervolg op de keuzehulp Ventilatie. Idealiter zouden deze doe-het-zelvers nadat ze klaar zijn met installeren hun kennis weer inbrengen bij de ontwikkeling van nieuwe DoeAvonden over ventilatie. Dat zou de cirkel mooi rond maken!
Implementatie
Zowel in Weert als Veldhoven is de keuzehulp Ventilatie onderdeel van de gereedschapskist van energiecoaches. Daarnaast organiseert Veldhoven Duurzaam, in samenwerking met de gemeente, regelmatig workshops waarbij energiecoaches bewoners op weg helpen bij het maken van hun eigen WTW-ventilatieplan.
Doorontwikkeling
Het thema ventilatie krijgt in Veldhoven zoveel aandacht dat de DoeTank in april 2024 een workshop organiseert waar energiecoaches 'training on the job' krijgen. Doel is dat zij daarna zelfstandig dergelijke DoeAvonden kunnen organiseren.
Kort samengevat
Wat hebben we gedaan?
Ventilatie krijgt steeds meer aandacht, dus hebben bewoners steeds meer vragen. Bij nieuwbouw is ventilatie met warmteterugwinning (WTW) een bekend fenomeen - voor renovatie nog niet. Er wordt wel over gesproken, maar het wordt nog weinig toegepast. Er blijkt een groep doe-het-zelvers te zijn die enthousiast is om zelf aan de slag te gaan. We hebben hen voorzien van kennis en ondersteuning bij het optimaliseren en verbeteren van hun ventilatiesysteem.
Wat was het resultaat?
Een presentatie over de zin en onzin van ventilatie, en hoe je het ventilatiesysteem in je eigen huis kunt optimaliseren (kleine aanpassingen) en verbeteren (nieuw ontwerp), zie bijlage 7 van tool keuzehulp.
De keuzehulp Ventilatie biedt bewoners verdiepende kennis over ventilatie. Het bevat inspiratie en inhoudelijke informatie om de ventilatie in hun eigen huis te optimaliseren (kleine aanpassingen) en verbeteren (nieuw ontwerp), zie bijlage 6 van tool keuzehulp.
Een format voor een DoeAvond WTW-ventilatie; een workshop waarin bewoners onder begeleiding hun eigen WTW-ventilatieplan ontwerpen, zie bijlage 8 van tool keuzehulp.
Een aanschafhulp voor ventilatiecomponenten wanneer een WTW wordt geïnstalleerd, zie bijlage 9 van tool keuzehulp.
Wat hebben we daarvan geleerd?
“Makkelijker kunnen we het niet maken, leuker wel!” Het thema ventilatie is belangrijk, en niet makkelijk. Door activiteiten te ontwikkelen die aansluiten bij de weerbarstige praktijk lukte het om het wel leuk te maken. En enthousiaste deelnemers inspireren weer andere buurtbewoners.
Ventilatie heeft op veel manieren invloed op de woning. Denk aan comfort, energieverbruik en binnenklimaat. Het hangt namelijk nauw samen met andere systemen in huis. We leerden hoe belangrijk het is om dit thema bij bewoners al vroeg onder de aandacht te brengen. Veel deelnemers aan de DoeAvond zeiden namelijk “Als ik dit had geweten, had ik het meteen anders gedaan”.
Last but not least: nadat het ontwerp af was kwam de vraag: "Hoe kan ik hulp krijgen bij het zelf (en/of met hulp van een vakman) installeren van een WTW-systeem?” Hier ligt een mooie kans voor doorontwikkeling van de keuzehulp. Een 'DoeAvond WTW-installeren' zou goed aansluiten bij de behoefte van de bewoners.
Nieuwsgierig?
Bekijk dan de onderstaande bijlagen in de tool Keuzehulp:
Bijlage 6: Keuzehulp ventilatie
Bijlage 7: Presentatie informatiebijeenkomst ventilatie
Bijlage 8: Format workshop DoeAvond WTW ventilatie
Bijlage 9: Aanschafhulp ventilatiecomponenten WTW systeem